چطور یک طرح درس اثربخش تهیه کنیم؟

طرح درس، نقشه راه یک معلم درباره آنچه دانش‌آموزان باید بیاموزند و همین‌طور چگونگی آموزش اثربخش دروس در کلاس به آن‌هاست. قبل از برنامه‌ریزی یک درس ابتدا باید اهداف یادگیری آن را در جلسه کلاس مشخص کنید. سپس می‌توانید ضمن طراحی فعالیت‌های یادگیری مناسب، استراتژی‌هایی را برای دریافت بازخورد از کیفیت فراگیری دانش‌آموزان ایجاد نمایید. یک طرح درس خوب باید ضمن برخورداری از سه مؤلفه کلیدی، آن‌ها را با یکدیگر ادغام نماید. این مؤلفه‌ها عبارت‌اند از:

• اهداف یادگیری دانش‌آموزان
• فعالیت‌های مرتبط با آموزش و یادگیری
• استراتژی‌های مناسب برای بررسی درک دانش‌آموز از مطالب بیان‌شده

هدف‌گذاریِ عینی و واضح برای یادگیری دانش‌آموزان به شما در تعیین و طراحی انواع فعالیت‌های آموزشی و یادگیری در کلاس کمک می‌کند. این فعالیت‌ها تعیین می‌کنند که چطور باید از تحقق اهداف یادگیری دانش‌آموزان اطمینان حاصل کرد (شکل 1 را ببینید).

مراحل تهیه طرح درس

آیا قصد تدوین طرح درس برای اولین بار را دارید؟ ما در اینجا شش گام را تحت عنوان مراحل تهیه طرح درس برای شما عزیزان معرفی و تشریح می‌کنیم. هر مرحله شامل مجموعه‌ای از سؤالات تأمل‌برانگیز و هدایت‌کننده است؛ سؤالاتی که به شما در طراحی فعالیت‌های آموزشی و یادگیری یاری می‌رسانند.

1. اهداف یادگیری را مشخص کنید

 اولین گام در تهیه طرح درس این است که مشخص کنید دانش‌آموزان چه چیزی یاد بگیرند و در پایان کلاس چه کارهایی انجام دهند؟ جهت هدف‌گذاری بهتر می‌توانید به سؤالات زیر پاسخ دهید:

• موضوع درس چیست؟
• دانش‌آموزان باید چه چیزی را یاد بگیرند؟
• چه چیزی را باید درک کنند و در پایان کلاس باید قادر به انجام چه کاری باشند؟
• از یک بخش خاص از درس چه برداشتی باید داشته باشند؟

زمانی که اهداف یادگیری را برای جلسه کلاس مشخص کردید، آن‌ها را از نظر اهمیت رتبه‌بندی کنید. این مرحله آمادگی لازم را برای مدیریت زمان در کلاس و همین‌طور دستیابی به اهداف آموزشی مهم‌تر را (در شرایطی که از نظر زمانی تحت‌فشار هستید) برایتان ایجاد می‌کند. در این قسمت باید سؤالات زیر را مدنظر قرار دهید:

• مهم‌ترین مفاهیم، ایده‌ها یا مهارت‌هایی که دانش‌آموزان باید قادر به درک و به‌کارگیری آن‌ها باشند کدام ها هستند؟
• این مفاهیم، ایده‌ها یا مهارت‌ها چرا اهمیت دارند؟
• اگر زمان کافی در اختیار نداشته باشم، کدام‌یک از آن‌ها را نمی‌توانم حذف کنم؟ برعکس، اگر در چنین شرایطی قرار بگیرم از تدریس کدام بخش‌ها می‌توانم صرف‌نظر کنم؟

2. مقدمه را تهیه کنید

اکنون که اهداف یادگیری را به ترتیب اولویت و اهمیت آن‌ها تعیین کرده‌اید، باید فعالیت‌های خاصی را طراحی کنید. فعالیت‌هایی که با استفاده از آن‌ها بتوانید دانش آموزان را به درک آموخته‌ها و به‌کارگیری آن‌ها قادر سازید. ازآنجایی‌که شما احتمالاً با مجموعه متنوعی از دانش آموزان (از لحاظ تجربیات شخصی و تحصیلی) سروکار دارید، برخی از آن‌ها ممکن است با موضوع درس، آشنایی قبلی داشته باشند. به همین دلیل می‌توانید کار را با ارزیابی میزان آگاهی دانش آموزان یا تصورات قبلی آن‌ها درباره موضوع آغاز کنید. برای این منظور می‌توانید یک سؤال طرح نموده یا یک فعالیت کلاسی تعیین کنید. به‌عنوان مثال می‌توانید یک نظرسنجی ساده انجام دهید و بپرسید: چند نفر از شما درباره این موضوع چیزی شنیده‌اید؟ اگر کسی هست دستش را بلند کند.

می‌توانید این ارزیابی را از طریق ارسال فرم نظرسنجی الکترونیکی برای دانش آموزان یا درخواست از آن‌ها برای نوشتن نظرشان روی کارتکس نیز انجام دهید. این اطلاعات در تهیه مقدمه طرح درس، طراحی فعالیت‌های یادگیری و مواردی از این قبیل به شما کمک زیادی می‌کند. وقتی درباره آشنایی دانش آموزان با موضوع درس ایده‌ای داشته باشید، بهتر متوجه می‌شوید که روی چه بخش‌هایی تمرکز کنید.

برای ایجاد اشتیاق در دانش آموزان و تشویق آن‌ها به تفکر، مقدمه‌ای خلاقانه برای موضوع درس تهیه کنید. برای درگیر کردن دانش آموزان با موضوع می‌توانید روش‌های مختلفی را به کار بگیرید. بیان حکایات شخصی، رویدادهای تاریخی، مسائل تأمل‌برانگیز، مثال‌های واقعی، ویدئو کلیپ‌های کوتاه، کاربرد عملی، سؤالات اکتشافی و … ازجمله بهترین روش‌های جلب‌توجه و علاقه دانش آموزان در بخش مقدمه هستند.

هنگام برنامه‌ریزی برای تهیه مقدمه طرح درس به سؤالات زیر فکر کنید:

• چطور می‌توانم آگاهی یا تصورات قبلی دانش آموزان را درباره موضوع درس متوجه شوم؟
• برخی از ایده‌های رایج (و احتمالاً نادرست) درباره این موضوع که ممکن است دانش آموزان با آن‌ها آشنا بوده یا از آن‌ها حمایت کنند، کدامند؟
• برای معرفی موضوع چه کار کنم؟ چطور و با استفاده از چه روشی این کار را انجام دهم؟

3. طراحی فعالیت‌های خاص یادگیری (بدنه اصلی درس)

برای توضیح مطالب درسی چندین روش مختلف (نمونه‌های واقعی، تشبیهات، جاذبه‌های بصری و …) را آماده کنید. با این کار ضمن پشتیبانی از سبک‌های یادگیری متفاوت، توجه تعداد بیشتری از دانش آموزان را جلب خواهید کرد. هم‌زمان با طراحی مثال‌ها و فعالیت‌های یادگیری، از میزان زمانی که صرف هر آیتم می‌کنید، تخمینی داشته باشید. برای توضیح و تبادل افکار، زمان کافی در نظر بگیرید؛ اما درعین‌حال برای پرداختن به مسائل یا کاربردهای مختلفِ مربوط به یک موضوع نیز آمادگی داشته باشید. سؤالات زیر به شما در طراحی فعالیت‌های آموزشی و یادگیری کمک می‌کنند:

• برای توضیح موضوع باید چه کاری انجام دهم؟
• چطور می‌توانم موضوع را به شکلی متفاوت ارائه دهم؟
• چطور می‌توانم دانش آموزان را در موضوع بحث، مشارکت دهم؟
• چه مثال‌ها، قیاس‌ها، تشبیهات یا موقعیت‌هایی وجود دارند که بتوانند در فهم موضوع به دانش آموزان کمک کنند؟
• دانش آموزان برای درک بهتر موضوع چه کاری باید انجام دهند؟

4. درک دانش آموزان از موضوع را بسنجید

حالا که موضوع درس را توضیح داده‌اید و مثال‌های مختلفی برای آن ارائه کرده‌اید، باید کیفیت درک دانش آموزان را ارزیابی کنید. چطور می‌توانید متوجه شوید که دانش آموزان در حال یاد گرفتن هستند؟ در این مرحله باید درباره سؤالات خاصی که می‌توانید از دانش آموزان بپرسید فکر کنید. سؤالاتی که به‌واسطه آن‌ها متوجه می‌شوید که آیا مطالب بیان‌شده را درک کرده‌اند یا نه؟ ضمن یادداشت این سؤالات، آن‌ها را به اَشکال مختلف بازنویسی کنید. به این ترتیب می‌توانید یک سؤال مشابه را به شیوه‌های متنوعی از دانش آموزان بپرسید. سعی کنید پاسخ‌های احتمالی به هر کدام از سؤالات را نیز پیش‌بینی کنید. باید تصمیم بگیرید که دانش آموزان به این سؤالات به‌طور شفاهی پاسخ دهند یا کتبی؟

سؤالات زیر به شما در عبور از چهارمین مرحله تدوین طرح درس کمک می‌کنند:

• برای ارزیابی میزان و کیفیت درک دانش آموزان چه سؤالاتی از آن‌ها بپرسم؟
• برای اطمینان از یادگیری دانش آموزان آن‌ها را وادار به انجام چه کارهایی کنم؟
• با بازگشت به فهرست اهداف یادگیری، چه فعالیت‌هایی را می‌توانم برای دانش آموزان تعیین کنم تا از تحقق یا عدم تحقق هر هدف مطلع شوم؟

یک استراتژی مهم که به شما در امر مدیریت زمان نیز کمک می‌کند، پیش‌بینی سؤالات دانش آموزان است. هنگام تهیه طرح درس باید تصمیم بگیرید که چه نوع سؤالاتی برای بحث مفید بوده و چه سؤالاتی ممکن است کلاس را از مسیر اصلی خود منحرف کنند؟ علاوه بر این شما باید درباره ایجاد تعادل و توازن مناسب میان پوشش محتوای درسی (تحقق اهداف یادگیری) و سنجش یادگیری دانش آموزان نیز تصمیم بگیرید.

5. نتیجه‌گیری و پیش‌نمایش ارائه دهید

در این مرحله از تهیه طرح درس باید با خلاصه کردن نکات اصلی، بر مطالب ارائه‌شده مروری مختصر و مفید داشته باشید. این کار را می‌توانید به چند روش انجام دهید. یک روش این است که نکات اصلی را خودتان بیان کنید (مثلاً امروز درباره … صحبت کردیم). روش دیگر این است که از یکی از دانش آموزان بخواهید در امر خلاصه‌سازی به شما کمک کند. حتی می‌توانید همه دانش آموزان را در این فرایند مشارکت دهید. یعنی از آن‌ها بخواهید که نکات اصلی درس را (از نگاه خودشان) روی یک برگ کاغذ برای شما بنویسند. سپس می‌توانید جواب‌های دانش آموزان را بررسی کنید تا درک آن‌ها را از موضوع بسنجید. اگر نکته مبهمی به نظرتان رسید، آن را در جلسه بعدی کلاس توضیح دهید.

در این مرحله علاوه بر جمع‌بندی و تخلیص مطالب، پیش‌نمایشی از موضوع درس بعدی را نیز ارائه دهید. علاوه بر این برای دانش آموزان توضیح دهید که موضوع فعلی چه ارتباطی با موضوع بعد پیدا می‌کند؟ این کار، علاقه دانش آموزان را برمی‌انگیزد و به آن‌ها در اتصال ایده‌های مختلف در یک زمینه گسترده‌تر یاری می‌رساند.

6. یک جدول زمانی واقع‌بینانه تهیه کنید

معلم‌ها می‌دانند که زمان چقدر آسان می‌تواند تمام شود؛ آن هم بدون اینکه بسیاری از نکات برنامه‌ریزی‌شده، تحت پوشش قرار بگیرند. تهیه فهرستی شامل مثلاً 10 هدف آموزشی، اقدامی منطقی و واقع‌بینانه نیست. بنابراین فهرست اهدافتان را در 2 یا 3 مفهوم، ایده یا مهارت کلیدی که دانش آموزان باید یاد بگیرند، خلاصه کنید. اکثر معلم‌ها با این نکته موافق هستند که ساخت طرح درس معمولاً باید با توجه به نیازهای آموزشی دانش آموزان انجام پذیرد.

تهیه فهرستی از اهداف یادگیریِ اولویت‌بندی‌شده در زمینه تصمیم‌گیری و تنظیم طرح درس با توجه به شرایط به شما کمک زیادی می‌کند. تهیه مثال‌های بیشتر یا طراحی فعالیت‌های جایگزین، انعطاف‌پذیری بیشتری را در شیوه تدریس برایتان به ارمغان می‌آورد. یک جدول زمانی واقع‌بینانه، نشانه‌ای از رویکرد منعطف و آمادگی قابل‌قبول شما جهت انطباق با محیط کلاس درس خواهد بود. برای تهیه چنین جدولی می‌توانید از استراتژی‌های زیر استفاده کنید:

• برآورد کنید که هر یک از فعالیت‌های آموزشی/ یادگیری چقدر زمان می‌برد؟ سپس برای کدام از این فعالیت‌ها مقداری زمان اضافی در نظر بگیرید.
• هنگام تهیه طرح درس در کنار هر فعالیت مشخص کنید که انتظار دارید آن فعالیت چقدر زمان ببرد؟
• در پایان هر جلسه از کلاس چند دقیقه‌ای را به پاسخگویی سؤالات احتمالی و جمع‌بندی نکات کلیدی اختصاص دهید.
• اگر زمان کافی در اختیار دارید، یک فعالیت اضافی یا سؤال مباحثه‌ای طرح کنید. سؤالی که جواب دادن آن مستلزم تبادل‌نظر میان دانش آموزان باشد.
• منعطف عمل کنید. همواره برای تنظیم طرح درس خود با نیازهای دانش آموزان آماده باشید. به جای پایبندی به یک برنامه‌ی اولیه‌ی خشک و انعطاف‌ناپذیر، بر آنچه مفیدتر و سازنده‌تر به نظر می‌رسد تمرکز کنید.

ارائه طرح درس

اینکه دانش آموزان بدانند در کلاس چه چیزهایی خواهند آموخت و چه کارهایی انجام خواهند داد، آن‌ها را با کلاس بیشتر درگیر نموده و کمک می‌کند طبق برنامه پیش بروند. شما می‌توانید از طریق نوشتن یک دستور کار کوتاه روی تخته این آگاهی را در دانش آموزان ایجاد کنید. راه دیگر این است که به‌طور شفاهی و روشن برای آن‌ها توضیح دهید قرار است چه چیزهایی یاد بگیرند و چه کارهایی بکنند؟ همچنین می‌توانید اهداف آموزشی هر جلسه از کلاس را روی تخته یا جزوه بنویسید.

ایجاد یک سازمان‌دهی مناسب برای زمان کلاس در به یادسپاری مطالب به دانش آموزان کمک می‌کند. ضمناً وجود این سازمان‌دهی باعث می‌شود آن‌ها مطالب را بهتر دنبال کرده و منطق نهفته در پس فعالیت‌های کلاسی را بهتر درک کنند. داشتن یک دستور کار واضح (مثلاً از طریق نوشتن آن روی تخته) شما و دانش آموزان را قادر می‌سازد تا در مسیر درست آموزش و یادگیری باقی بمانید.

تأملی بر موضوع طرح درس

طرح درس شما ممکن است بنا به دلایلی مثل عوامل خارجی، مطابق انتظارتان عمل نکند. در این صورت هرگز نباید ناامید شوید. این اتفاق حتی برای باتجربه‌ترین معلم‌ها نیز رخ می‌دهد. اگر با چنین سناریویی روبرو شدید، بعد از هر جلسه کلاس، زمانی را به بررسی فرایند اختصاص دهید. ببینید کدام ایده‌ها جواب دادند و دلیل موفقیت آن‌ها چه بوده است؟ همچنین درباره کارهایی که می‌توانستید آن‌ها را به شکلی متفاوت انجام دهید فکر کنید. شناسایی سبک‌های موفق و ناموفق در سازمان‌دهی کلاس از نظر زمان و فعالیت‌ها، سازگاری با شرایط مختلف را آسان‌تر می‌کند. دریافت بازخورد درباره برنامه‌ریزی و مدیریت زمان در کلاس نکته مهم دیگری است که نباید از آن غافل شوید. برای این منظور می‌توانید از منابع زیر استفاده کنید:

• دریافت نظرات دانش آموزان
• بررسی عملکرد همکاران
• مشاهده ویدئوی ضبط‌شده از تدریس خودتان
• مشاوره با متخصصان و صاحب‌نظران آموزشی

سخن آخر

یک طرح درس کارآمد، لزوماً نباید یک سند جامع باشد که همه سناریوهای احتمالی را در یک کلاس توصیف کند. همچنین پیش‌بینیِ پاسخ یا سؤال تک‌تک دانش آموزان کلاس نیز در تهیه طرح درس ضرورتی ندارد. در عوض طرح درس شما باید یک شمای کلی از اهداف آموزشی و یادگیری و همین‌طور ابزار دستیابی به آن‌ها را در اختیارتان بگذارد. طرح درس درواقع یک سند یادآور است. سندی که به شما یادآوری می‌کند که می‌خواهید چه کاری را به چه شکل انجام دهید؟ نهایتاً اینکه یک طرح درس کارآمد، طرح درسی نیست که همه چیز در آن دقیقاً مطابق برنامه پیش برود. بلکه طرحی است که معلم‌ها و دانش آموزان را قادر می‌سازد تا از یکدیگر یاد بگیرند.

منبع

https://crlt.umich.edu/gsis/p2_5